Wie zich buigt over het voortplantingsgedrag van ongewervelden, zeg maar kleine dieren, valt van de ene verrassing in de andere. De vele manieren waarop mannetjes, dikwijls op een zeer ingenieuze manier, een partner versieren, de competitie om het vaderschap veilig te stellen, en hun ingewikkelde copulatieorganen, zijn evenzovele bronnen van een onwaarschijnlijke variatie op een thema. Bij sommige mannetjes is er zelfs geen verbinding tussen de teelballen en het copulatieorgaan! Hoe werkt dat dan? Antwoorden op dat soort vragen worden door de auteur op een lichtvoetige manier beantwoord.
In een overzicht behandelt hij de hofmakerij en paring bij wormen en tal van zeedieren, over krabben en miljoenpoten tot spinachtigen en een hele resem insecten. De talrijke illustraties verhelderen de tekst. De vragen die de complexiteit van seks bij kleine diertjes oproepen worden niet uit de weg gegaan en de bekende en onbekende hypothesen in dat verband worden uitgebreid belicht op een zeer toegankelijke manier.
De auteur
Rudy Jocqué is bioloog en studeerde aan de universiteit van Gent, waar hij een doctoraat haalde met een studie over de spinnen van de Kalmthoutse Heide. Hij werkte jaren in Afrika en was afdelingshoofd van de afdeling ‘Ongewervelden’ in het Museum voor Midden-Afrika in Tervuren. Hij publiceerde meer dan 200 wetenschappelijke publicaties, vooral over Afrikaanse spinnen, en is auteur en coauteur van vijf boeken waarvan drie populairwetenschappelijk. Gedurende jaren was hij de auteur van de wekelijkse column ‘Fauna en Flora’ in De Standaard.
De tekenaar
Vladimir Timokhanov is een professionele tekenaar. Hij is auteur van wetenschappelijke illustraties en ontwerper van vele natuurhistorische boeken, gepubliceerd in Kazachstan, Engeland, Zwitserland, Nederland en andere landen. Zijn werk was te zien op verschillende persoonlijke tentoonstellingen, hij heeft deelgenomen aan enkele UNESCO- en IUCN-projecten en heeft illustraties gemaakt voor een aantal academische en populaire tijdschriften en internetsites.
Oonops domesticus is een soort in de familie Oonopidae. Deze zeer kleine spinnen worden ook dwergcelspinnen of koboldspinnen genoemd. Vanwege zijn klein formaat (tussen 1,5 en 2 mm) wordt O. domesticus zelden gezien. Het is echter een soort die te vinden is in gebouwen, oude collecties in musea of binnen in huizen, vandaar de naam: huisdwergzesoog. De spin is voornamelijk ’s nachts actief en voedt zich met zeer kleine ongewervelde dieren, zoals stofluizen. De voortbeweging kan je eerder schokkerig noemen, met verrassend langzame bewegingen afgewisseld met snelle sprints. Het vrouwtje kan meerdere cocons maken, met slechts 2 eieren per keer.
De Vlekpootkabelspin, Episinus maculipes Cavanna, 1876, is een spin die behoort tot de familie Theridiidae. Drie soorten Episinus zijn bekend in België (de overige twee zijn E. angulatus (Blackwall, 1836) en E. truncatus Latreille, 1809). Hoewel beschreven als zeldzaam (de soort werd voor het eerst gemeld in België in 2010!), heeft E. maculipes een brede geografische verspreiding, van het Middellandse-Zeegebied tot Ierland. Ze wordt voornamelijk gevonden in een bosrijke omgeving, tussen de bladeren van struiken en bomen. E. maculipes onderscheidt zich van andere soorten in het genus door, onder andere, zijn opvallend gevlekte en geringde poten (zoals de naam al doet vermoeden) en zijn kopborststuk voorzien van een donkere middenband die een duidelijk verhoogd ooggebied doorkruist en eindigt bij de cheliceren.
De eerste spin die een wetenschappelijke naam kreeg was de kruisspin: Araneus diadematus. De bioloog die dat presteerde was Carl Clerck. Hij deed dat in zijn werk over de spinnen van Zweden ‘Svenska Spindlar’ waarin hij nog een vijftigtal andere spinnen van dat land beschrijft. Dat gebeurde al in 1757 en dat is merkwaardig want het gaat één jaar vooraf aan het werk van Carl Linnaeus, een andere Zweedse Carl en eveneens bioloog. Het monumentale opus van Linnaeus heet ‘Systema naturae’ dat de grondslag legde voor de wetenschappelijke naamgeving van planten en dieren. Die krijgen allemaal een dubbele naam, een zogenaamd binomen, dat bestaat uit een genusnaam en een soortnaam. De genusnaam, ook wel de naam van het ‘geslacht’ genoemd maar dat is nogal verwarrend, informeert ons over mogelijke verwanten van de soort. In het geval van de kruisspin zijn dat dus soorten waarvan het eerste deel ook ‘Araneus’ luidt. Bij ons zijn dat bijvoorbeeld de Marmerspin (Araneus marmoreus) en de Viervlekwielwebspin (Araneus quadratus). Maar spinnen zijn daarmee de enige groep van organismen waarvan enkele soorten al een naam kregen voordat Linnaeus er zich mee bemoeide in 1758.
Maar nu, 256 jaar later, zijn we aan de vijftigduizendste spinnensoort toe. Dat we dat zo precies weten hebben we te danken aan de online wereldcatalogus van spinnen (https://wsc.nmbe.ch/). Daarin zijn niet alleen alle spinnen vermeld die ooit werden beschreven maar ook alles wat over hun morfologie, zeg maar hun uitzicht, is gepubliceerd met een rechtstreekse link naar die publicaties. Onder de ongewervelden zijn spinnen dan ook uitzonderlijk goed gecatalogeerd. Die catalogus is een goudmijn voor elke arachnoloog of wie zich bezig houdt met die achtpoten. Op 6 april 2022 waren we dus aan nummer 50 000.
Analyse van het tempo waarmee de beschrijvingen zijn gebeurd toont twee pieken: de eerste rond de eeuwwisseling van 1900 en een tweede in de huidige periode. In de vorige eeuw waren de belangrijke natuurhistorische musea voornamelijk Europees. Deze grote taxonomische centra investeerden in zoölogische expedities en betaalden de specialisten die de verzamelde planten en dieren konden beschrijven. Eén specialist steekt in dit verband met kop en schouders boven alle andere uit: Eugène Simon (1848-1924) verbonden aan het natuurhistorisch museum van Parijs. Hij beschreef op zijn eentje bijna 4000 spinnensoorten maar hij was dan ook pas 16 jaar toen hij al zijn eerste arachnologisch artikel schreef. Maar ook in andere West-Europese landen stonden Engelse, Duitse, Italiaanse, en zelfs Nederlandse en Belgische specialisten hun mannetje. Uiteindelijk deden ook Noord-Amerikaanse arachnologen hun duit in het zakje: wat het aantal beschreven spinnensoorten betreft staat Norman Platnick (1951-2020) van het natuurhistorisch museum in New York, op de tweede plaats met een kleine 2000 soorten.
Die westerse interesse voor het beschrijven van de wereldwijde diversiteit duurde zowat tot het einde van vorige eeuw toen ongeveer 35 000 soorten spinnen bekend waren. Met de komst van de moleculaire methodes krijgen andere domeinen voor biologisch onderzoek meer aandacht en is de belangstelling voor pure taxonomie, het beschrijven van soorten, op de achtergrond geraakt. Daarmee is ook het tempo van ontdekking van nieuwe soorten gekelderd. De weinige actieve West-Europese taxonomen zijn nu vooral geïnteresseerde niet-biologen of gepensioneerde taxonomen. Die tweede piek is daarom vooral te danken aan specialisten uit Zuid Amerika, China en Zuid-Afrika die nu het gros van de nieuwe beschrijvingen voor hun rekening nemen. Het is dan ook geen toeval dat de gevierde spin een springspinnetje uit Brazilië is.
Gewone strekspin (Tetragnatha extensa; Tetragnathidae) waargenomen door de lens van Henk Dikkema. De vrijlating van veel eendagsvliegen die dag was een zegen voor de spin, en voorzag hem van een belangrijke voedselbron. We kunnen ook zien dat het niet alleen eendagsvliegen zijn die vastzitten in zijn web.
Schitterende foto’s voorgesteld door Henk Dikkema om de site van ARABEL te verrijken. De foto van de spin is gemaakt op 06-09-2021, in de stad Groningen, op een locatie in de bocht van een snelweg rond de stad.
Vanuytven H. (2021). Theridiidae of the World. A key to the genera with their diagnosis and a study of the body length of all known species. Nieuwsbrief van de Belgische Arachnologische Vereniging (supplement) 35: 1- 363.
Bosmans, R., Van Keer, J., Russell-Smith, A., Hadjiconstantis, M., Komnenov, M., Bosselaers, J., Huber, S., McCowan, D., Snazell, R., Decae, A., Zoumides, C., Kielhorn, K.-H. & Oger, P. (2019). Spiders of Cyprus (Araneae). A catalogue of all currently known species from Cyprus. Nieuwsbrief van de Belgische Arachnologische Vereniging 34 (Supplement): 1-173.
Bosselaers, J. (2018). Spiders (Arachnida, Araneae) of the Gavarres (Catalonia, Spain) and the adjacent coastal Region – part I: 2012-2013. Nieuwsbrief van de Belgische Arachnologische Vereniging33(suppl.): 1-113.
